کد مطلب:303598 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:112
سرگذشت غم انگیز فدک
فدك سرزمین غله خیزی است در حجاز و فاصله آن تا مدینه یكصدو چهل كیلومتر است. [1] .
در سال هفتم هجری بعد از فتح خیبر كه سرزمین یهودی نشین بود نصف یا همه آن سرزمین را ساكنان آن به رسول خدا صلی الله علیه واله مصالحه كردند و از آن تاریخ به ملك خالص رسول گرامی اسلام در آمد و از آنجا كه مسلمانان در به دست آوردن فدك پیكاری ننموده بودند آن سرزمین به آنها تعلق نگرفت و مخصوص رسول خدا (ص) گردید چنانچه در قرآن كرین سوره مباركه حشر [2] می فرماید:
ما افاء الله علی رسوله من اهل القری فلله و للرسول ولذی القربی...
آنچه خداوند (به صورت فی ء) از اموال اهل آبادیها عاید پیامبرش گرداند خاص خداوند و پیامبر و خویشاوندان وی می باشدو...
و در آیه پنجم از سوره حشر پیش از این آیه می فرماید: و ما افاء الله علی رسوله منهم فما اوجفتم علیه من خیل و لاركاب و لكن الله یسلط رسله علی من یشاء و الله علی كل شی قدیر.
و هرچه خداوند از ایشان (به صورت فی ء = بخشش) عاید پیامبرش گرداند شما در آن نه اسبان را به تاخت در آوردید و نه شتران را، بلكه خداوند پیامبرانش را بر هر كس كه خواهد مسلط گرداند و خداوند بر هركاری توانا است.
(یعنی ای مسلمانان آنچه را كه شما با جنگ به دست نیاورده اید آن، مخصوص رسول خدا است). شیخ طبرسی می نویسد: نظر ما فقهای شیعه این است كه مال فی ء غیر از مال غنیمت است غنیمت عبارت است از هر مالی كه به ضرب شمشیر (و با قوه قهریه و جنگ) به زور از دارالحرب گرفته شود اعم از این كه قابل انتقال به دارالاسلام باشد یا نباشد و آن برای همه مسلمانان است كه با نظر امام به بیت المال مسلمین منتقل و در مصالح مسلمانان صرف می شود و فی ء عبارت است از آنچه كه بدون قتال یا با كوچاندن كفار از آنان گرفته شود البته آن مخصوص پیامبر (ص) است و مخصوص جانشینان او از ائمه معصومین است كه صرف مواردی كه در آیات بعد تصریح شده است می گردد. [3] .
و اما دیدگاه مفسران بزرگ و فقهاء شیعه (از جمله شیخ طوسی - طبرسی، ابوالفتوح رازی رضوان الله تعالی علیهم) در خالصه های پیامبر (ص) این است كه سهم رسول خدا (ص) پس از وفات آن حضرت به ائمه معصومین علیهم السلام تعلق می گیرد و مراد از ذی القربی در قرآن كریم (خویشاوندان) و منظور از یتیمان، یتیمان خاندان آن حضرت است یعنی بنی هاشم، ولی سایر فقهاء مطلق می دانند بنابر نصّ این دو آیه از سوره مباركه حشر یعنی آیات پنجم و ششم، فدك به ملك طلق پیامبر (ص) در آمد و در مسند احمدبن حنبل كه از علمای اهل سنت است درباب صله رحم از ابوسعید خدری نقل كرده است: وقتی آیه و ات ذا القربی حقه [4] نازل گردید یعنی حق خویشاوندان را بده. رسول خدا (ص) فاطمه (س) را صدا زد و فرمود: یا فاطمة لك فدك. ای فاطمه فدك از آن تست.
پس از آن كه رسول خدا (ص) رحلت فرمود ابوبكر آن را از تصرف زهرای اطهر در آورد تا شاهرگ اقتصادی آن بانو و همسر مظلومش را قطع كند و از جمله اموال عمومی و ثروت ملی اعلام كرد!
زمان عثمان فدك به صورت قطیعه مروان بن حكم در آمد بعد از آن سرگذشت فدك روشن نیست آنچه مسلم است وجود مقدس امیرالمومنین علی علیه السلام در خلافت عثمان آن را از چنگ مروان بن حكم در آورد. [5] .
زمان خلافت معاویه، به دستور آن پلید فدك به سه قسمت تقسیم شد 13 آن را به مروان بخشید و 13 آن را به عمربن عثمان و 13 باقیمانده را به فرزندنش هبه كرد.
چون خلافت به مروان بن الحكم رسید تمام فدك را در انحصار خود در آورد. زمان خلافت عمربن عبدالعزیز به دستور او فدك به فرزندان فاطمه علیهاسلام برگردانده شد عمربن عبدالعزیز نامه ای به والی مدینه ابوبكر بن عمروبن حزم نوشت كه فدك را به صاحبان اصلیش یعنی فرزندان فاطمه علیهاسلام برگردان.
فرماندار مدینه در جواب عمربن عبدالعزیز نوشت: فاطمه نسل زیاد دارد فدك را به كدامیك از آنها برگردانم عمربن عبدالعزیز نوشت: اگر من به تو بنویسم كه گاوی را ذبح كن حتماً از من سؤال می كنی كه گاو، رنگش چگونه باشد؟
به محض رسیدن این نامه به فرزندان فاطمه كه از نسل علی بن ابیطالب علیه السلام هستند برگردان. این فرمان عملی شد ولی عمربن عبدالعزیز را بنی امیه ملامت كردند و گفتند: تو برخلاف عمل شیخین (یعنی ابوبكر و عمر) رفتار كردی و عملاً آنها را تخطئه نمودی! وی در جواب گفت: انكم جهلتم و علمت و نسیتم و ذكرت. شما نادان هستید و من آگاه و شما فراموش كردید و من بیاد دارم زیرا ابوبكربن محمدبن عمروبن حزم از پدر و از جد خود روایت كرده كه رسول خدا صلی الله علیه وآله فرموده اند:
فاطمة بضعة منی یسخطها ما یسخطنی و یوضینی ما ارضاها.
فاطمه پاره تن من است آنچه مرا خشمگین كند او را نیز به خشم آورد و آنچه مایه خشنودی او می شود مرا نیز مسرور خواهد ساخت.
فدك در تصرف مروان بود به عبدالعزیز رسید و من و برادرانم آن را از پدر ارث بردیم سپس من از برادرانم درخواست كردم كه فدك را به من منتقل كنند بعضی از آنها بخشیدند و برخی فروختند تا تمام فدك ملك من شد من نیز چنین مصلحت دیدم آن را به فرزندان فاطمه رد نمایم.
بنی امیه به عمربن عبدالعزیز پیشنهاد كردند حال كه چنین تصمیمی داری پس عایداتش را واگذار كن و خود فدك را نگهدار. صاحب كتاب ارزشمند شرح خطبه حضرت زهرا (س) در جلد اول كتابش می نویسد: بعد از عمربن عبدالعزیز یزیدبن عبدالملك بن مروان فدك را از فرزندان فاطمه علیهاسلام گرفته و همچنان در دست بنی مروان بود تا دولت لعنتی آل مروان منقرض گردید و پس از انقراض بنی امیه و بنی مروان لعنةالله علیهم اجمعین اولین خلیفه عباسی فدك را به فرزندان فاطمه(س) برگرداند.
ولی خلیفه بعدی یعنی منصور دوانیقی آن را از دست فرزندان فاطمه (س) گرفت و پس از آن مهدی عباسی فدك را به صاحبان اصلیش یعنی فرزندان زهرا (س) برگردانید ولی زمان خلافت موسی بن مهدی عباسی دوباره فدك به تصرف حكومت غاصب بنی عباس در آمد همچنان فدك در دست خلفای بنی عباس بود تا زمان مأمون فدك را به خاندان نبوت برگردانید و در سال 210 هجری به فرماندارش در مدینه نوشت: خلیفه به منزلت و موقعیتی كه در دین خدا دارد و با نسبت خویشاوندی كه با رسول اكرم (ص) دارد سزاوارترین افراد است كه سنت او را تعقیب كند.
و عطیه ای كه به فردی نموده است آن عطیه را به صاحب اصلیش برساند پر واضح است كه رسول اكرم (ص) فدك را به فاطمه (س) بخشیده و هیچ یك از خاندان اهل بیت (ع) را در این امر اختلافی نیست من تصمیم دارم كه فدك را به ورثه فاطمه (ع) برگردانم و در این كار جز تقرب به خداوند متعال و رسول اكرم (ص) و بر پاداشتن حق و عدالت گستری نظری نیست.
به موجب این نامه فرمان داد فدك رسماً به ورثه حضرت زهرا (س) منتقل و در دفترهای دیوان دولتی ثبت شود و بدین ترتیب فدك را به محمدبن یحیی بن الحسین بن زیدبن علی بن الحسین بن علی بن ابیطالب برگرداندند.
ولی در زمان متوكل عباسی مجدداً فدك از دست ورثه حضرت زهرا (س) گرفته شد نوشته اند: كه در فدك یازده اصله درخت خرما بود كه رسول اكرم (ص) آنها را با دست مباركش كاشته بود.
آن پلیدان به مردی بنام بشران بن ابی امیه ثقفی مأموریت دادند تا آن درخت ها را قطع كند و او نیز از بغداد به سوی مدینه رفت و آن درخت ها را قطع كرد ولی موقع بازگشت فلج شد.
این بود مختصری از سرگذشت غم انگیز فدك كه بین ستمكاران دژخیم دست به دست می چرخید و مانع استفاده آن از حضرت زهرا (س) و ورثه های آن بانوی بزرگ اسلام شدند.
عایدات سالانه فدك در هر سال به نقل عبدالله حماد انصاری بیست و چهار هزار دینار بوده است. [6] .
در سال هفتم هجری بعد از فتح خیبر كه سرزمین یهودی نشین بود نصف یا همه آن سرزمین را ساكنان آن به رسول خدا صلی الله علیه واله مصالحه كردند و از آن تاریخ به ملك خالص رسول گرامی اسلام در آمد و از آنجا كه مسلمانان در به دست آوردن فدك پیكاری ننموده بودند آن سرزمین به آنها تعلق نگرفت و مخصوص رسول خدا (ص) گردید چنانچه در قرآن كرین سوره مباركه حشر [2] می فرماید:
ما افاء الله علی رسوله من اهل القری فلله و للرسول ولذی القربی...
آنچه خداوند (به صورت فی ء) از اموال اهل آبادیها عاید پیامبرش گرداند خاص خداوند و پیامبر و خویشاوندان وی می باشدو...
و در آیه پنجم از سوره حشر پیش از این آیه می فرماید: و ما افاء الله علی رسوله منهم فما اوجفتم علیه من خیل و لاركاب و لكن الله یسلط رسله علی من یشاء و الله علی كل شی قدیر.
و هرچه خداوند از ایشان (به صورت فی ء = بخشش) عاید پیامبرش گرداند شما در آن نه اسبان را به تاخت در آوردید و نه شتران را، بلكه خداوند پیامبرانش را بر هر كس كه خواهد مسلط گرداند و خداوند بر هركاری توانا است.
(یعنی ای مسلمانان آنچه را كه شما با جنگ به دست نیاورده اید آن، مخصوص رسول خدا است). شیخ طبرسی می نویسد: نظر ما فقهای شیعه این است كه مال فی ء غیر از مال غنیمت است غنیمت عبارت است از هر مالی كه به ضرب شمشیر (و با قوه قهریه و جنگ) به زور از دارالحرب گرفته شود اعم از این كه قابل انتقال به دارالاسلام باشد یا نباشد و آن برای همه مسلمانان است كه با نظر امام به بیت المال مسلمین منتقل و در مصالح مسلمانان صرف می شود و فی ء عبارت است از آنچه كه بدون قتال یا با كوچاندن كفار از آنان گرفته شود البته آن مخصوص پیامبر (ص) است و مخصوص جانشینان او از ائمه معصومین است كه صرف مواردی كه در آیات بعد تصریح شده است می گردد. [3] .
و اما دیدگاه مفسران بزرگ و فقهاء شیعه (از جمله شیخ طوسی - طبرسی، ابوالفتوح رازی رضوان الله تعالی علیهم) در خالصه های پیامبر (ص) این است كه سهم رسول خدا (ص) پس از وفات آن حضرت به ائمه معصومین علیهم السلام تعلق می گیرد و مراد از ذی القربی در قرآن كریم (خویشاوندان) و منظور از یتیمان، یتیمان خاندان آن حضرت است یعنی بنی هاشم، ولی سایر فقهاء مطلق می دانند بنابر نصّ این دو آیه از سوره مباركه حشر یعنی آیات پنجم و ششم، فدك به ملك طلق پیامبر (ص) در آمد و در مسند احمدبن حنبل كه از علمای اهل سنت است درباب صله رحم از ابوسعید خدری نقل كرده است: وقتی آیه و ات ذا القربی حقه [4] نازل گردید یعنی حق خویشاوندان را بده. رسول خدا (ص) فاطمه (س) را صدا زد و فرمود: یا فاطمة لك فدك. ای فاطمه فدك از آن تست.
پس از آن كه رسول خدا (ص) رحلت فرمود ابوبكر آن را از تصرف زهرای اطهر در آورد تا شاهرگ اقتصادی آن بانو و همسر مظلومش را قطع كند و از جمله اموال عمومی و ثروت ملی اعلام كرد!
زمان عثمان فدك به صورت قطیعه مروان بن حكم در آمد بعد از آن سرگذشت فدك روشن نیست آنچه مسلم است وجود مقدس امیرالمومنین علی علیه السلام در خلافت عثمان آن را از چنگ مروان بن حكم در آورد. [5] .
زمان خلافت معاویه، به دستور آن پلید فدك به سه قسمت تقسیم شد 13 آن را به مروان بخشید و 13 آن را به عمربن عثمان و 13 باقیمانده را به فرزندنش هبه كرد.
چون خلافت به مروان بن الحكم رسید تمام فدك را در انحصار خود در آورد. زمان خلافت عمربن عبدالعزیز به دستور او فدك به فرزندان فاطمه علیهاسلام برگردانده شد عمربن عبدالعزیز نامه ای به والی مدینه ابوبكر بن عمروبن حزم نوشت كه فدك را به صاحبان اصلیش یعنی فرزندان فاطمه علیهاسلام برگردان.
فرماندار مدینه در جواب عمربن عبدالعزیز نوشت: فاطمه نسل زیاد دارد فدك را به كدامیك از آنها برگردانم عمربن عبدالعزیز نوشت: اگر من به تو بنویسم كه گاوی را ذبح كن حتماً از من سؤال می كنی كه گاو، رنگش چگونه باشد؟
به محض رسیدن این نامه به فرزندان فاطمه كه از نسل علی بن ابیطالب علیه السلام هستند برگردان. این فرمان عملی شد ولی عمربن عبدالعزیز را بنی امیه ملامت كردند و گفتند: تو برخلاف عمل شیخین (یعنی ابوبكر و عمر) رفتار كردی و عملاً آنها را تخطئه نمودی! وی در جواب گفت: انكم جهلتم و علمت و نسیتم و ذكرت. شما نادان هستید و من آگاه و شما فراموش كردید و من بیاد دارم زیرا ابوبكربن محمدبن عمروبن حزم از پدر و از جد خود روایت كرده كه رسول خدا صلی الله علیه وآله فرموده اند:
فاطمة بضعة منی یسخطها ما یسخطنی و یوضینی ما ارضاها.
فاطمه پاره تن من است آنچه مرا خشمگین كند او را نیز به خشم آورد و آنچه مایه خشنودی او می شود مرا نیز مسرور خواهد ساخت.
فدك در تصرف مروان بود به عبدالعزیز رسید و من و برادرانم آن را از پدر ارث بردیم سپس من از برادرانم درخواست كردم كه فدك را به من منتقل كنند بعضی از آنها بخشیدند و برخی فروختند تا تمام فدك ملك من شد من نیز چنین مصلحت دیدم آن را به فرزندان فاطمه رد نمایم.
بنی امیه به عمربن عبدالعزیز پیشنهاد كردند حال كه چنین تصمیمی داری پس عایداتش را واگذار كن و خود فدك را نگهدار. صاحب كتاب ارزشمند شرح خطبه حضرت زهرا (س) در جلد اول كتابش می نویسد: بعد از عمربن عبدالعزیز یزیدبن عبدالملك بن مروان فدك را از فرزندان فاطمه علیهاسلام گرفته و همچنان در دست بنی مروان بود تا دولت لعنتی آل مروان منقرض گردید و پس از انقراض بنی امیه و بنی مروان لعنةالله علیهم اجمعین اولین خلیفه عباسی فدك را به فرزندان فاطمه(س) برگرداند.
ولی خلیفه بعدی یعنی منصور دوانیقی آن را از دست فرزندان فاطمه (س) گرفت و پس از آن مهدی عباسی فدك را به صاحبان اصلیش یعنی فرزندان زهرا (س) برگردانید ولی زمان خلافت موسی بن مهدی عباسی دوباره فدك به تصرف حكومت غاصب بنی عباس در آمد همچنان فدك در دست خلفای بنی عباس بود تا زمان مأمون فدك را به خاندان نبوت برگردانید و در سال 210 هجری به فرماندارش در مدینه نوشت: خلیفه به منزلت و موقعیتی كه در دین خدا دارد و با نسبت خویشاوندی كه با رسول اكرم (ص) دارد سزاوارترین افراد است كه سنت او را تعقیب كند.
و عطیه ای كه به فردی نموده است آن عطیه را به صاحب اصلیش برساند پر واضح است كه رسول اكرم (ص) فدك را به فاطمه (س) بخشیده و هیچ یك از خاندان اهل بیت (ع) را در این امر اختلافی نیست من تصمیم دارم كه فدك را به ورثه فاطمه (ع) برگردانم و در این كار جز تقرب به خداوند متعال و رسول اكرم (ص) و بر پاداشتن حق و عدالت گستری نظری نیست.
به موجب این نامه فرمان داد فدك رسماً به ورثه حضرت زهرا (س) منتقل و در دفترهای دیوان دولتی ثبت شود و بدین ترتیب فدك را به محمدبن یحیی بن الحسین بن زیدبن علی بن الحسین بن علی بن ابیطالب برگرداندند.
ولی در زمان متوكل عباسی مجدداً فدك از دست ورثه حضرت زهرا (س) گرفته شد نوشته اند: كه در فدك یازده اصله درخت خرما بود كه رسول اكرم (ص) آنها را با دست مباركش كاشته بود.
آن پلیدان به مردی بنام بشران بن ابی امیه ثقفی مأموریت دادند تا آن درخت ها را قطع كند و او نیز از بغداد به سوی مدینه رفت و آن درخت ها را قطع كرد ولی موقع بازگشت فلج شد.
این بود مختصری از سرگذشت غم انگیز فدك كه بین ستمكاران دژخیم دست به دست می چرخید و مانع استفاده آن از حضرت زهرا (س) و ورثه های آن بانوی بزرگ اسلام شدند.
عایدات سالانه فدك در هر سال به نقل عبدالله حماد انصاری بیست و چهار هزار دینار بوده است. [6] .
[1] شرح خطبه حضرت زهرا (س) تأليف آية الله سيدعزالدين حسيني زنجاني - ج 22/2.
[2] حشر / 6.
[3] تفسير تبيان ذيل آيه مذكور.
[4] اسراء / 26.
[5] شرح خطبه حضرت زهرا (س) ج 23/1.
[6] كشف المحجه تأليف سيدبن طاووس چاپ نجف ج/124 شرح خطبه حضرت زهرا (س) ج 27/1.